Ουίλλιαμ Σαίξπηρ | Όπως σας αρέσει

ΕΡΩΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΡΕΛΛΑ.  ΠΤΥΧΕΣ ΜΙΑΣ ΑΛΛΗΣ ΕΞΕΓΕΡΣΗΣ.

«Είναι περίεργο το γεγονός ότι με κάθε μεγάλο επαναστατικό κίνημα βγαίνει στο προσκήνιο το πρόβλημα του «ελεύθερου έρωτα». Μια μερίδα ανθρώπων το θεωρεί επαναστατική πρόοδο, αποτίναξη των παλιών παραδοσιακών δεσμών, οι οποίοι δεν είναι πια αναγκαίοι…»
Φρ. Ένγκελς

Στο Όπως σας αρέσει του Σαίξπηρ το ερωτικό υλικό, η τρέλα του έρωτα αποκτούν τη δυναμική της εντροπίας, διαπερνούν το έργο με τη μορφή μιας ύλης που ανά πάσα στιγμή είναι ικανή να καταλύσει κάθε γνωστό μας όρο και όριο όσον αφορά στο φαινόμενο ζωή και ανθρώπινες σχέσεις. Τι σημαίνει η διάσταση ή η διαφορά μεταξύ ομορφιάς και ασχήμιας, λογικής και τρέλας, άντρα και γυναίκας, γαλήνης και πάθους, όταν διαμεσολαβεί το «αναρχικό» δυναμικό της ερωτικής παρόρμησης, η ευφορία και ευωχία του ά-λογου ερωτικού στοιχείου; Σώματα, ψυχές και πνεύματα, ενωμένα σε μιαν άρρηκτη ενότητα, απελευθερώνονται από τα κοινωνικά θεσμισμένα όρια της ύπαρξης τους (κοινωνική τάξη, φύλο κλπ.). Ίσως και να πρόκειται για μια ιδιάζουσα μορφή επιστροφής σε ένα πρωτογενές και αδιαφοροποίητο Χάος∙ μια επιστροφή στη βαθιά επιθυμητή στον καθένα μας κατάσταση του Ανδρογυνισμού, όπου στο ένα και το αυτό σώμα ενυπάρχουν ταυτόχρονα το θηλυκό και το αρσενικό, σε μια αέναη διαδικασία συμφιλίωσης και σύγκρουσης, έλξης και απώθησης.

Μεταμορφώσεις διαρκείς, απώλεια της οικείας ταυτότητα και ταυτόχρονα επανεύρεση μιας «άλλης», άγνωστης και ανοίκειας∙ συναντήσεις ανδρογυναικών και γυναικοανδρών μέσα από την απρόβλεπτη ερωτική παρόρμηση της στιγμής Η ανάγκη για μια λογική αλληλουχία των πραγμάτων αίρεται, αλλά και κάθε όριο είναι υπό αίρεση. Όλα είναι μέσα σε όλα και τίποτα το ανθρώπινο δε μας ξενίζει πια. Ποιος καθορίζει πλέον τα ηθικά προστάγματα που «πρέπει» να ακολουθούμε; Η κάθε διαφορετικότητα παύει να υφίσταται ως τέτοια εφόσον έχει ήδη αφομοιωθεί σε αυτό το χωρίς τέλος καρναβάλι το ψυχών-και-σωμάτων. Μια άλλου τύπου εξέγερση συντελείται για να διαρρήξει κάθε απόσταση ασφαλείας, όλους τους φράχτες μεταξύ του Εγώ και του Άλλου, του Διαφορετικού. Ο άνθρωπος επιστρέφει στον εαυτό του βιώνοντας τα πράγματα μέσα από τον Άλλον, το Σύντροφο, τον (όχι πια) Διαφορετικό.

Σε έναν τέτοιο χώρο-και-χρόνο μας μεταφέρει ο Σαίξπηρ, όπου το μόνο που κυριαρχεί είναι η ίδια η τρέλα του έρωτα, χωρίς αρχή, μέση και τέλος, χωρίς το κοινωνικά «πρέπον» να διαμεσολαβεί στην έκρηξη της ερωτικής παρόρμησης, όταν αυτή κάνει την παρουσία της.

Αλλά γιατί σήμερα; Ένα τέτοιο έργο, με τους ανάλογους προβληματισμούς, γιατί σήμερα, σ’ έναν κόσμο που χάνεται στα εξ’ ων συνετέθη; Μήπως, όμως, μια κοινωνία είναι ένας ζωντανός οργανισμός που λαμβάνει σάρκα και οστά μέσα από τα άτομα που την αποτελούν; Μήπως οι άνθρωποι, σε έναν μεγάλο βαθμό, διαμορφώνονται μέσα από την κοινωνία στην οποία ανήκουν; Μήπως, ενώ νομίζουμε ότι εμείς οι ίδιοι διαμορφώνουμε τις συνθήκες της ύπαρξης μας, μας έχουν πρώτα μάθει πώς να ζούμε και να πεθαίνουμε, τι να επιθυμούμε και τι να σκεφτόμαστε; Μήπως το ίδιο μου σώμα-και-πνεύμα, άθελα μου, έχει μάθει να ζει και να δρα, να επιθυμεί και να πεθαίνει ακίνδυνα, αναπνέοντας δύσκολα, έγκλειστο καθώς είναι μέσα σε συγκεκριμένα θεσμοθετημένα πλαίσια; Μήπως η άρνηση των αυτών θεσμοθετημένων ορίων στις σημερινές κοινωνίες οδηγεί στην περιθωριοποίηση από το κοινωνικά αποδεκτό μοντέλο ανθρώπου; Μήπως όσοι βρίσκονται από ανάγκη ή επιλογή έξω από τα κοινωνικά θεσμισμένα όρια αυτόματα γίνονται οι Άλλοι, οι Κακοί, οι Επικίνδυνοι;

Στον κόσμο του Σαίξπηρ έχουμε τη φυγή από τον κοινωνικά προσδιορισμένο χώρο-και-χρόνο της πόλης προς ένα χώρο απελευθερωτικό και παράξενο, ένα δάσος της τρέλας, το δάσος του Άρντεν. Εδώ κυρίαρχη είναι μονάχα η απελευθερωτική και εξεγερσιακή παρόρμηση του ερωτικού πάθους. Μέσα από το πρίσμα αυτό η διάσταση μεταξύ αλήθειας και ψέματος, σοβαρότητας και παιχνιδιού, φαντασίας και πραγματικότητας εξαφανίζεται. Ο άνθρωπος επιστρέφει σε μια πρωτογενή κατάσταση της φύσης του: τον Ανδρογυνισμό. Μια κατάσταση γενικευμένης ευωχίας, στην οποία κανείς και τίποτα δεν αντιστέκεται, διαπερνάει τα πρόσωπα του δράματος.

Σ’ έναν χώρο-και-χρόνο που η ερωτική επιθυμία κυκλοφορεί χωρίς όρους και όρια, κατά πόσον μπορούμε να λαμβάνουμε υπ’ όψιν μας τα κοινωνικά θεσμισμένα όρια δόμησης και κωδικοποίησης των φύλων; Ποιος, πώς και μέχρι που είναι ο «άντρας»; Ποια, πώς και μέχρι που είναι η «γυναίκα»; Δικαιούμαστε να μιλάμε για τον γυναικοάνδρα ή/και την ανδρογυναίκα; Και μας ικανοποιεί ένας απλός διαχωρισμός μεταξύ ομοφυλόφιλων και ετεροφυλόφιλων;

Ο Σαίξπηρ είναι ο πρόδρομος στην ιστορία του δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού σ’ αυτό ακριβώς: Αντιλαμβάνεται την ερωτική επιθυμία και παρόρμηση ως μανιοδότες και αγωγούς εκρηκτικών προταγμάτων απέναντι σε αποστεωμένες μορφές ύπαρξης κοινωνιών-και-ανθρώπων. Μέσα απ’ την ομορφιά της ερωτικής συνάντησης, την ένταση της ερωτικής έλξης και των σύμπαν συναισθημάτων που γεννά η ερωτική επιθυμία, ο Σαίξπηρ επιτίθεται στον σάπιο κόσμο που τον περιβάλλει και αναζητά τρόπους, αν όχι ανατροπής του, τουλάχιστον διεξόδου και διαφυγής.

Βέβαια, ο Σαίξπηρ αντικρίζει την επιστροφή στη φύση ως ελπίδα από τη μία, αλλά χωρίς καμία αυταπάτη από την άλλη. Δια μέσο του Ερωτισμού ανοίγει δρόμο για μια φυγή προς τη φύση, ερευνά τα όρια της φυγής, βλέπει το αδιέξοδο και επιστρέφει στα γνωστά και οικεία όρια ενός κόσμου ανδροκρατούμενου και πατριαρχικού. Η άρση της πρότερης τάξεως, η πρόσκαιρη αναρχία και αταξία που δημιουργήθηκε σύντομα δίνουν τη θέση τους σε μια νέα ισορροπία, μια νέα τάξη πραγμάτων, όχι λιγότερο καταπιεστική. Οι εξόριστοι γίνονται κυρίαρχοι και εγκαταλείπουν τη φύση∙ οι κυρίαρχοι γίνονται εξόριστοι και πηγαίνουν στη φύση. Άντρες και γυναίκες επιστρέφουν στα όρια του φύλου τους (αν και σε μια διαφορετική συνθήκη πλέον, των γάμων και των ερωτικών συνάψεων). Η εξέγερση αργά ή γρήγορα φτάνει στο τέλος της. Γίνεται εμφανές ότι η διαφυγή προς έναν υποτιθέμενα απελευθερωτικό φυσικό χώρο-και-χρόνο δεν αρκεί για να επιφέρει μια ριζική αλλαγή του κόσμου. Μια παράξενη θλίψη, μια Σιωπή απόκοσμη έρχονται να δώσουν ένα τέλος στον πανερωτισμό του δάσους του Άρντεν. Τα πάντα απομυθοποιήθηκαν, όλες οι μάσκες έπεσαν. Δεν υπάρχουν πλέον αυταπάτες για το που είναι ο παράδεισος και που η κόλαση. Όπως φαίνεται είναι ένα και το αυτό.

Όμως τι μένει; Τι απομένει τελικά; Ίσως η μνήμη της τρέλας να μένει, το εγγεγραμμένο στο σώμα βίωμα του έρωτα, ο απόηχος της ευωχίας και του μόλις απολεσθέντος ανδρογυνισμού. Όμως η μνήμη είναι ανήσυχη. Κάτω απ’ την επιφανειακή νέα τάξη πραγμάτων τα πάντα παραμένουν εν βρασμώ. Τα όρια τίθενται κι αυτά πρόσκαιρα ώσπου μια νέα ρωγμή να τα διαρρήξει, ώσπου ψυχές-και-σώματα να διεκδικήσουν και πάλι την απελευθέρωση τους από αυτά.

Ο Σαίξπηρ διαγράφει μια εξεγερσιακή πορεία (χωρίς να αγνοεί τα αδιέξοδα αυτής της πορείας) απ’ την πόλη στη φύση∙ απ’ τον έγκλειστο σε συγκεκριμένα πλαίσια άνθρωπο, σ’ ένα πανερωτικό και πολύφυλο ανθρώπινο υποκείμενο. Κι όμως, τα πάντα γίνονται με τη μεγαλύτερη δυνατή ελαφρότητα: με μια διάθεση κάποτε σαρκαστική και περιπαικτική, κάποτε βαθιά ερωτική και παθιασμένη, κάποτε οργισμένη και φιλοσοφικά θλιμμένη. Αλλά πάντα μ’ αυτή την αέρινη ελαφρότητα που του επιτρέπει να κυκλοφορεί ελεύθερα μεταξύ ανθρώπων και θεσμών ερευνώντας τα ζητήματα που τον απασχολούν στα ακρότατα όρια τους.

Μας κλείνει το μάτι, σκάει ένα πονηρό χαμόγελο και λέει ψιθυριστά: «όπως σας αρέσει…τα πάντα ισχύουν…όρια δεν υπάρχουν…όλα αλλάζουν… τίποτα δε μένει…και στο χέρι μας είναι να ζούμε το κάθε τι όπως μας αρέσει…».

Σάββας Στρούμπος

* Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες είναι του Χρήστου Κυριακόγγονα.

** Οι έγχρωμες φωτογραφίες τραβήχτηκαν από την παράσταση που δόθηκε στα πλαίσια του B-Fest τον Ιούνιο του 2010.

Κριτικές | Συνεντεύξεις

Κριτική της Μαρώς Τριανταφύλλου στην εφημερίδα Εποχή

Συνέντευξη του Μιλτιάδη Φιορέντζη στην Μαρία Κυριάκη για το Artatnet

Συνέντευξη του Σ. Στρούμπου στην Μαρώ Τριανταφύλλου για την εφημερίδα Εποχή

Κριτική της Έλενας Γαλανοπούλου στην εφημερίδα Ελευθεροτυπία

Κριτική από το blog “Θέατρο”