Η παράσταση “Στη Σωφρονιστική Αποικία” του Φραντς Κάφκα παρουσιάστηκε την περίοδο Φεβρουάριος – Απρίλιος 2009, σε πανελλήνια πρώτη, στον Χώρο Ιστορική Μνήμη 41-44, Κοραή 4 και επαναλήφθηκε στον ίδιο χώρο την περίοδο Οκτώβριος 2009 – Ιανουάριος 2010. Η παράσταση “Στη Σωφρονιστική Αποικία” είναι η πρώτη παράσταση της Ομάδας Σημείο Μηδέν.
Σε ένα μη προσδιορίσιμο χωρικά και χρονικά ολοκληρωτικό καθεστώς η βιαιότητα του εξουσιαστικού συστήματος επιβάλλεται στα άτομα με τον εξής τρόπο: Ο κατηγορούμενος, χωρίς να γνωρίζει ούτε την ποινή, ούτε το παράπτωμα του, τοποθετείται σ’ ένα μηχάνημα «σωφρονισμού» το οποίο, στην κυριολεξία, εγγράφει μέχρι θανάτου στο σώμα του το νόμο που παραβιάστηκε. Έτσι, ο κατηγορούμενος «ενσωματώνει» με τον πιο άμεσο τρόπο τον κοινωνικό νόμο.
Εγκλεισμός του ανθρώπου από το ίδιο του το φυσικό περιβάλλον (η ιστορία εκτυλίσσεται σε μια ερημική και άγονη κοιλάδα από την οποία δεν υπάρχει δυνατότητα διαφυγής). Εγκλεισμός από το ολοκληρωτικό κοινωνικό σύστημα εντός του οποίου ζει (η σχέση της «Σωφρονιστικής Αποικίας» με τα κάθε μορφής στρατόπεδα συγκέντρωσης σε όλο το φάσμα του 20ου αιώνα, αλλά και σήμερα είναι εμφανής). Αλλά και Εγκλεισμός του ανθρώπου μέσα στο ίδιο του το σώμα. Πρόκειται για μια α-δυνατότητα διαφυγής από μια συγκεκριμένη ψυχο-κοινωνική συνθήκη ύπαρξης – κατά πόσο μπορεί ένας στρατιώτης του Ιράκ ή του Βιετνάμ να ξεχάσει…, ή να διαφύγει από το ήδη υπάρχον βίωμα της διαπραχθείσας βαρβαρότητας…;
Μετάφραση- σκηνοθεσία: Σάββας Στρούμπος
Θεατρική διασκευή- διαμόρφωση χώρου- κοστούμια: ομάδα Σημείο Μηδέν
Φωτισμοί: Κώστας Μπεθάνης
Οργάνωση παραγωγής: Αγάθη Καλτσά
Φωτογραφίες: Ειρήνη Κρίκου
Αφηγητής-Παρατηρητής: Μιλτιάδης Φιορέντζης
Αξιωματικός: Νίκος Δροσάκης
Κατάδικος: Ρόζα Προδρόμου
Στρατιώτης: Αντιγόνη Ρήγα
Στα χνάρια της «Σωφρονιστικής Αποικίας»
Η Σωφρονιστική Αποικία του Κάφκα (γράφτηκε το 1919), θα έλεγε κανείς ότι καταδεικνύει φαινόμενα που στιγμάτισαν την ιστορική μνήμη του 20ου, όπως τα Γκούλαγκ, Άουσβιτς, Γκουαντάναμο, λευκά κελιά, ξερονήσια κλπ, πολύ πριν αυτά παρουσιαστούν. Κατά μία έννοια λοιπόν, η πολιτική σημασιοδότηση του έργου ως καταγγελία του φαινομένου ολοκληρωτισμός γίνεται από την πρώτη στιγμή σαφής. Χωρίς να αγνοούμε τη σημαντικότητα αυτής της πολιτικής προσέγγισης, έχει ενδιαφέρον να διερωτηθούμε τι άλλο υπάρχει πιο πέρα, μετά-το-πολιτικό, φέροντας τον απόηχο ή τη Μνήμη του.
Διανοίγοντας τη διερώτηση στο μετά-πολιτικό τοπίο και με αφορμή το έργο του Κάφκα, για μας η έρευνα επικεντρώνεται στο ζήτημα του Εγκλεισμού του σύγχρονου ανθρώπου στην ίδια του την ύπαρξη, στα γρανάζια του κοινωνικού του σώματος. Ας δούμε πιο αναλυτικά…
Ζώντας εντός των ορίων μιας σύγχρονης αλλοτριωμένης/αλλοτριωτικής κοινωνίας της καταστολής, το ίδιο το σώμα του ανθρώπου μετατρέπεται σε μια εν δυνάμει σωφρονιστική μηχανή• ενδοβάλοντας την κοινωνικά θεσμοθετημένη αναγκαιότητα της καταστολής, «εγγράφει» στις στιβάδες της ύπαρξης του τα ηθικά προτάγματα και τις αξίες/νόμους που επιβάλλονται. Ο Κάφκα βλέπει τον άνθρωπο έγκλειστο μέσα στο ίδιο του το σώμα να ευνουχίζεται ψυχο-πνευματικά, να μηχανοποιείται εφ’ όλης της ύλης• βλέπει την ύπαρξη του να περιχαρακώνεται, να περιορίζεται σε συγκεκριμένες μηχανικές και κοινωνικά αποδεκτές λειτουργίες.
Η αδυνατότητα εξέγερσης εναντίον του εγκλεισμού ενός ήδη ευνουχισμένου από την κοινωνία σώματος (αλλά και εναντίον της ίδιας της κοινωνίας) σηματοδοτεί και των προσδιορισμό των ορίων του βαθύ-προσωπικού δυναμικού του ατόμου. Μιλάμε πλέον για την άνθρωπο-μηχανή κατανάλωσης, τον άνθρωπο-εμπόρευμα, αντιλαμβανόμαστε την κλίμακα της ανθρώπινης ύπαρξης στα προσδιορισμένα, ασφαλή και πλήρως αποδεκτά όρια του κοινωνικού γίγνεσθαι ενός super-market… Οι κατασταλτικοί/αλλοτριωτικοί μηχανισμοί «εγγράφουν»/επιβάλλουν στη δομή των ατόμων συγκεκριμένους κώδικες συμπεριφοράς, συγκεκριμένα ηθικά και αξιακά προτάγματα εκ των προτέρων ορισμένα, αναγκάζοντας τους ανθρώπους να λειτουργούν μέσα από μια υποτιθέμενη «οργανικότητα», με μια εκ των προτέρων διαμορφωμένη και προσδιορισμένη – άρα ακίνδυνη – αυθορμησία.
Η κοινωνική μηχανή της Σωφρονιστικής Αποικίας δε δέχεται καμία παρέκκλιση. Ο καθένας οφείλει να είναι απόλυτα αφομοιωμένος στο συγκεκριμένο πλαίσιο που του αναλογεί και του επιβάλλεται. Κάθε εκτός-των-ορίων συμπεριφορά πρέπει άμεσα να καταστέλλεται. Ο άνθρωπος μαθαίνει πάνω στο πετσί του και μέχρι θανάτου τους ηθικούς/αξιακούς κώδικες που του επιβάλλονται ή τους νόμους που τυχόν παραβιάζει. Η όποιας μορφής διαφορετικότητα, κι αυτή δεν μπορεί να παρεκκλίνει από τα συγκεκριμένα και εκ των προτέρων θεσμισμένα αξιακά πρότυπα/όρια. Εν τέλει, ένας στρατός ομοιογενών ανθρώπινων αντικειμένων, με την κάθε πιθανή διαφορετικότητα αποκλεισμένη, με ίδιες ανάγκες, επιθυμίες, ιδέες, λειτουργίες είναι το ιδανικό των σύγχρονων κοινωνιών.
Η διερώτηση διευρύνεται. Ποιος εξεγείρεται; Ή καλύτερα, υπάρχει δυνατότητα εξέγερσης; Το τοπίο θολώνει. Οι δυνατότητες είναι δυσδιάκριτες. Εξεγερσιακή δυναμική φαίνεται να υπάρχει, το ζήτημα όμως είναι που ριζώνει, από πού αναδύεται και πώς αναπτύσσεται…
Οι κλωνοποιημένες ανθρώπινες υπάρξεις μπορεί να στερούνται συνείδησης, μπορεί να έχουν κατεστραμμένους τους ορίζοντες του σκέπτεσθαι-πράττειν, ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ όμως από την ίδια τους τη δομή να αφομοιωθούν πλήρως από τον κοινωνικό μηχανισμό. Η ίδια η δυναμική (και δύναμη) του φαινομένου ζωή εξεγείρεται, συγκρούεται, διαρρηγνύει τα όρια του κάθε εγκλεισμού. Στον Κάφκα μπορεί να μην έχουμε συνειδητά/συνειδητοποιημένα επαναστατικά προτάγματα, έχουμε όμως εξέγερση ζωική. Αυτό το ζωικό ορμέφυτο που κατοικεί στον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης (ακόμα και αυτής της μηχανοποιημένης ύπαρξης) αντιδρά, εξεγείρεται, οδηγώντας τα άτομα ΑΘΕΛΑ τους σε παρεκκλίνουσες συμπεριφορές…
Στη Σωφρονιστική Αποικία, ο μετέπειτα Κατάδικος-στρατιώτης θα κοιμηθεί στη σκοπιά αντιδρώντας άθελα του στο στρατιωτικό πρωτόκολλο που τον θέλει να στέκεται νυχθημερόν έξω από την πόρτα του λοχαγού• όταν ο λοχαγός τον επιπλήττει, αυτός μέσα από τον ύπνο του, του επιτίθεται με τρόπο που ποτέ δε θα επέτρεπε ο συνειδητός του βίος.
Πράξεις σαν κι αυτή ΔΕΝ είναι συνειδητές με την πεπερασμένη έννοια του όρου. Ίσως και να είναι γεννήματα κάποιας βαθύτερης στιβάδας της ανθρώπινης ύπαρξης, ενός ενστίκτου για ζωή ή μιας δύναμης που αρνείται την αφομοίωση ή/και τη ρομποτοποίηση της. Ίσως να μιλάμε για μια μορφή εν-σώματης/διευρυμένης συνείδησης, φορέα του καταστροφικού/δημιουργικού ανθρώπινου δυναμικού, όχι αυστηρά περιχαρακωμένης στα όρια του ορθού και διαχειριστικού λόγου, αλλά αντίθετα, εκφραστή της διανοητικής και ταυτόχρονα ψυχο-σωματικής (υπαρξιακής) επιθυμίας… Ίσως σε αυτή τη δύναμη για ζωή, με όλες τις εγγενείς της τάσεις για καταστροφή-και- δημιουργία, να βρίσκεται η τελευταία ελπίδα του ανθρώπου για επιβίωση στον πλανήτη γη.
Ο κοινωνικός μηχανισμός αντιδρά• διευρυνόμενος, προσπαθεί να καταστείλει, να αφομοιώσει την κάθε παρεκκλίνουσα συμπεριφορά. Δεν μπορεί, όμως, να είναι απανταχού παρόν. Παρά την καρκινική διόγκωση του ελέγχου και της καταστολής, η ανθρώπινη ύπαρξη φαίνεται να δικαιώνεται στις ρωγμές του κοινωνικού, στην εκ προοιμίου αδυναμία οποιασδήποτε ασφυκτικής δομής να συμπεριλάβει και να περιορίσει την ολότητα του ανθρώπινου δυναμικού. Κάποια στιγμή ο μηχανισμός «μπουκώνει», βραχυκυκλώνει και…καταστρέφεται…παίρνοντας μαζί του τους ίδιους τους λειτουργούς του. Η ζωή εκρήγνυται, εκδηλώνεται με τον πιο δυναμικό τρόπο, γιατί πρέπει να συνεχιστεί! Κάθε όριο που της επιβάλλεται και τη δεσμεύει καταστρέφεται εκ των έσω. Κανένας μηχανισμός καταπίεσης δεν μπορεί να παραμείνει εφ’ όρου ζωής. Το καθετί είναι φορέας του τέλους του! Χωρίς να ζητάμε τον παράδεισο επί της γης, το ίδιο το δυναμικό του φαινομένου ζωή επιβάλλει με τον πιο απρόσμενο τρόπο το προχώρημα του…
Σάββας Στρούμπος
Κριτικές:
Κριτική της Μαρώς Τριανταφύλλου στην Εφημερίδα Εποχή
Κριτική του Δημήτρη Τσατσούλη στο Περιοδικό Νέα Εστία
Συνεντεύξεις:
Συνέντευξη του Σάββα Στρούμπου στην Έλενα Γαλανοπούλου για την Ελευθεροτυπία
Συνέντευξη του Σάββα Στρούμπου στη Μαρώ Τριανταφύλλου για την Εφημερίδα Εποχή
